-डाॅ. मेघश्री दळवी
चंद्रावर आतापर्यंत जितक्या मोहिमा गेल्या आहेत, त्यातल्या प्रत्येक मोहिमेत चंद्रावरच्या खडकांचे नमुने गोळा करण्याचं एक काम असतं. यामागे अनेक हेतू असतात. एक म्हणजे आपल्या पृथ्वीपेक्षा अत्यंत वेगळ्या अशा ठिकाणी नेमकी जडणघडण कशी झाली याचा अभ्यास करणे. यावरून एकंदरीतच अवकाशातल्या घडामोडींचा अंदाज घेता येतो. ग्रहगोल कसे निर्माण झाले, त्यांच्या निर्मितीप्रक्रियेत कोणकोणते टप्पे होते याबाबत शास्त्रज्ञांना अपार कुतूहल आहे. त्यासाठी चंद्रावरच्या खडकांचे हे नमुने अतिशय महत्त्वाचे ठरतात.
दुसरं कारण आहे ते या खडकांमध्ये किती खनिजं आहेत याचा अदमास घेणे. या रासायनिक पृथक्करणाचा उपयोग चंद्राच्या उत्त्पत्तीच्या अभ्यासात होतो. शिवाय त्यातली किती खनिजं आपण पृथ्वीवर वापरू शकू याचा विचार करून त्यानुसार चांद्रमोहिमांमधून काही आर्थिक फायदा मिळवता येईल का याचं गणित मांडता येतं. आज अवकाशप्रवास आणि अवकाशसंशोधन ही केवळ सरकारी संस्थांची मक्तेदारी राहिलेली नसून त्यात अनेक खासगी संस्थादेखील सहभागी होत आहेत. त्यामुळे संशोधनापलिकडे इतर व्यावहारिक गोष्टींचा विचार होणे स्वाभाविक आहे.
खडकांमधील खनिजं वापरून आपण चंद्रावर धातूउत्पादन करू शकतो का, हा याच विचारांचा पुढचा टप्पा म्हणता येईल. हे धातू आणि इतर मूलद्रव्यं चंद्रावर मिळवायची आणि तिथेच वापरायची ही संकल्पना त्यामागे आहे. आजवरच्या चंद्रावरच्या खडकांच्या अभ्यासातून तसं शक्य होईल हे सिद्ध झालं आहे. त्यामुळे चंद्रावर वसाहत उभारण्याला पाठबळ मिळालं आहे. पृथ्वीवरून आवश्यक ती सामग्री चंद्रावर वाहून नेणे हे आर्थिकदृष्ट्या शक्यच होणार नाही. पण हीच साधनसामग्री चंद्रावर मिळवून वापरणं मात्र सर्व दृष्टीने फायदेशीर ठरेल.
म्हणूनच सर्व अपोलो मोहिमांमध्ये असे नमुने गोळा केले होते आणि हे नमुने नासाच्या जॉन्सन स्पेस सेंटरमध्ये एका सुरक्षित लॉकरमध्ये जतन करून ठेवलेले आहेत. कित्येक किलो वजनाच्या सुमारे एक लाख खडकांपैकी काही मोजके खडक नासाने आपल्या संशोधकांना दिले होते. नील आर्मस्ट्रॉंग आणि बझ अल्ड्रिन यांनी आणलेले काही खडक हे अमेरिकेने वेगवेगळ्या देशांना भेट म्हणून दिले आहेत. चंद्रावर माणसाचं पहिलं पाऊल पडलं त्या ऐतिहासिक क्षणाची आठवण म्हणून.
त्यातलेच काही अमेरिकेत विविध म्युझियममध्ये मांडून ठेवले आहेत. उरलेले मात्र अतिशय काळजीपूर्वक पद्धतीने, माणसाच्या जराही संपर्कात न येता, पूर्ण निर्जंतुक परिस्थितीत ठेवलेले आहेत. चंद्रावरून जसे आणले, तसेच्या तसे.
आता 50 वर्षांनी हे नमुने खुले करण्यात येणार आहेत. पृथक्करणासाठी अत्याधुनिक तंत्रज्ञान उपलब्ध झालं आहे. विश्लेषणात संगणक आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेची मदत घेता येत आहे. इतर मोहिमांमधून नवे विचार पुढे आले आहेत. या सगळ्याचा वापर या चंद्रावरच्या खडकांच्या अभ्यासासाठी होईल आणि त्यातून नवीन निष्कर्ष बाहेर येतील अशी आशा आहे.