-माधव विद्वांस
भौतिकशास्त्रज्ञ आणि शिक्षणतज्ज्ञ तसेच पुणे विद्यापीठाचे (सावित्रीबाई फुले विद्यापीठ) माजी कुलगुरू दिवंगत डॉ. विष्णू गणेश भिडे यांचा आज जन्मदिन. भौतिकी घनस्थिती आणि सौरऊर्जा या क्षेत्रांतील तज्ज्ञ म्हणून त्यांना ओळखले जाते.
त्यांचा जन्म 8 ऑगस्ट 1925 रोजी अमरावती जिल्ह्यातील दर्यापूर येथे सामान्य कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील संस्कृतचे व तत्त्वज्ञानाचे अभ्यासक होते. त्यांच्या वडिलांनी भारताच्या राज्यघटनेचे संस्कृतमध्ये भाषांतर केले होते व त्यातील काही ओळी संसदभवनाच्या मुख्य द्वाराच्या वरच्या बाजूस कोरली आहेत.
डॉ. विष्णू भिडे यांना विद्यार्थीदशेतच गणित व शास्त्र विषयांची आवड होती. शालेय शिक्षण पूर्ण झाल्यावर ते महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी नागपूरला गेले. त्यांनी नागपूर विद्यापीठाची भौतिकशास्त्रातील एम.एस्सी. पदवी प्रथम क्रमांकाने मिळविली व तेथेच ते व्याख्याते म्हणून हजर झाले. नागपूर विद्यापीठाने वर्ष 1953 मध्ये त्यांच्या “इलेक्ट्रिकल डिस्चार्जेस’ या विषयावरील प्रबंधास डॉक्टरेट दिली. वर्ष 1956 मध्ये लंडन विद्यापीठाची “ऑप्टिकल अँड इंटर फेरोमेटिक स्टडीज ऑफ सम आस्पेक्ट्स ऑफ क्रिस्टल ग्रोथ’ या विषयावरील त्यांच्या प्रबंधावर डॉक्टरेट मिळवली.
पुढे मुंबईतील इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्समध्ये प्राध्यापक व नंतर विभागप्रमुख या नात्याने ते काम पाहू लागले. सतत अभ्यास व संशोधन करीत असणारे भिडे यांचे नाव त्यांच्या कर्तृत्वाने जागतिक पातळीवर पोहोचले. इंग्लंड, फ्रान्स, जर्मनी, अमेरिका, रशिया, इस्रायल, जपान इत्यादी प्रगत देशांकडूनही त्यांना मार्गदर्शनासाठी बोलविण्यात येऊ लागले. अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील वैज्ञानिक संस्थांचे ते पदाधिकारी व सल्लागार होते.
वर्ष 1966 मध्ये त्यांची दिल्लीच्या नॅशनल फिजिकल लॅबोरेटरीत उपसंचालक या पदावर नियुक्ती करण्यात आली होती. वर्ष 1973 ते 1975 या कालावधीमध्ये केंद्रीय मंत्रिमंडळाच्या शास्त्रीय सल्लागार समितीचे सचिव म्हणून त्यांची नियुक्ती झाली होती. प्रामुख्याने त्यांनी घनस्थिती भौतिकीच्या क्रिस्टल ग्रोथ, फेरो इलेक्ट्रिसिटी, फेरोमॅग्नेटिझम, लिक्विड क्रिस्टल, मॉसबॉअर आणि एक्स-रे स्पेक्ट्रोस्कोपी वगैरे बऱ्याच विषयांत संशोधन केले. त्यांना वर्ष 1974 मध्ये सौरऊर्जेसंबंधी राष्ट्रीय समितीचे कार्याध्यक्ष नियुक्त करण्यात आले होते.
वर्ष 1984 ते 1988 या कालावधीमध्ये ते पुणे विद्यापीठाचे कुलगुरू म्हणून नियुक्त झाले होते. पुणे विद्यापीठाचा कार्यभार स्वीकारल्यावर त्यांनी अनेक नवीन योजना अमलात आणल्या. संशोधनाला चालना मिळावी, यासाठी त्यांनी “आयुका’ (इंटर युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर ऍयस्टॉनॉमी अँड ऑस्टॉफिजिक्स), तसेच एन.सी.आर.ए.(नॅशनल सेंटर फॉर रेडिओ ऍस्ट्रॉनॉमी) यासारख्या संस्था पुणे विद्यापीठाच्या आवारात आणण्यासाठी प्रयत्न केले.
निवृत्त झाल्यावर त्यांनी आंतरविद्यापीठ कन्सोर्टियमचे संस्थापक संचालक म्हणून काम केले. डॉ. भिडे यांनी अनेक राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय नियतकालिकांद्वारे प्रकाशित केलेल्या अनेक पुस्तकांचे व लेखांच्या माध्यमातून वैज्ञानिक माहिती प्रसिद्ध केली. आपल्या वैज्ञानिक संशोधनांबरोबरच त्यांनी भारतात विज्ञान शिक्षण क्षेत्रात मोठे योगदान दिले. त्यांनी देश विदेशात अनेक व्याख्यानमालेत आपली व्याख्याने दिली.
डॉ. भिडे यांना इंडियन ऍकॅडमी ऑफ सायन्सेस, नॅशनल ऍकॅडमी ऑफ सायन्सेस, इंडियन क्रायोजेनिक्स कौन्सिल आणि रॉयलस्ट्रोनोमिकल सोसायटी, महाराष्ट्र ऍकॅडमी ऑफ सायन्सेस या संस्थांनी सहकारी म्हणून नियुक्त केले होते. वर्ष 1992 साली भारत सरकारने त्यांना पद्मश्री हा नागरी सन्मान दिला. तसेच त्यांना त्यांच्या भौतिकशास्त्रातील कामगिरीबद्दल “सर सी. व्ही. रामन पुरस्कार’ आणि “मेघनाद साहा मेमोरियल पुरस्कार’ देखील मिळाला होता. डॉ. भिडे यांचे 25 जून 2006 रोजी निधन झाले.