-मेघश्री दळवी
अलीकडे प्रसिद्ध झालेली एक बातमी म्हणजे एलोन मस्कचा न्यूरालिंक प्रयोग. मेंदूत एक चिप बसवून हालचाली नियंत्रण करण्यासाठी तिचा वापर होणार आहे. पाठीच्या कण्याला इजा झालेल्या किंवा न्यूरोलॉजिकल समस्या असणाऱ्या रुग्णांना तिचा फायदा होणार असला तरी अशा तंत्रज्ञानाचा चुकीचा वापर होईल का, हा प्रश्न उरतोच.
वैद्यकशास्त्र, जीवशास्त्र या शाखांमध्ये होणारे संशोधन काही वेळा नैतिकतेच्या दृष्टीने वादग्रस्त असते. कधी रोगनिदान चाचण्या रुग्णासाठी धोकादायक ठरू शकतात, कधी उपचारपद्धतीचे दीर्घकालीन तोटे असतात, कधी संशोधनादरम्यान रुग्णाच्या हक्काची पायमल्ली होते, तर कधी संशोधनाचा पूर्ण समाजावर परिणाम होण्याची शक्यता असते. बायोएथिक्स या शास्त्रशाखेत या सर्वांचा अभ्यास केला जातो.
प्राणी आणि माणूस यांच्यावर प्रयोग करताना कुठे चूक होऊ शकते आणि त्याचे दूरगामी शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, नैतिक आणि कायदेशीर परिणाम काय होऊ शकतात हे पाहणं म्हणजे तारेवरची कसरत असते. त्यात आता उच्च तंत्रज्ञानाची भर पडली आहे. रुग्णांचा डेटा दिवसेंदिवस डिजिटल स्वरूपात साठवला जात आहे. तो कितपत सुरक्षित आहे, कोणाच्या हाती पडतो आहे, या गोष्टी अतिशय महत्त्वाच्या ठरत आहेत. त्यामुळे डेटा प्रायव्हसीचा पाठपुरावा करणं हेही अलीकडे बायोएथिक्समध्ये पाहिलं जात आहे.
दोन वर्षांपूर्वी चीनमध्ये गर्भावर जीन एडिटिंग प्रयोग केल्याचं जाहीर झालं होतं. साहजिकच यातून डिझाइनर बेबीसारख्या अनेक सामाजिक चुका घडू शकतात. या तंत्राचा दुरुपयोग टाळण्यासाठी अशा जीन एडिटिंगवर बंदी घालावी अशी जगभरातून मागणी झाली. दुसरीकडे माणसाला दीर्घायुष्य बहाल करण्यासाठी काही प्रयोग सुरू आहेत. पण त्यातून लोकसंख्यावाढ, सामाजिक विषमता वाढ अशा अवघड समस्या उभ्या राहतील या भीतीने तिथेही बंदी आणावी, असा विचार मूळ धरत आहे.
एखाद्या व्यक्तीची ओळख पटवण्यासाठी बोटांचे ठसे आणि रेटिना स्कॅन पुरे पडेना म्हणून हातात एक चिप बसवायची कल्पना काही वर्षांपूर्वी आली. पण अशा चिप्स प्रत्येकाला अनिवार्य करता येणार नाही अशी कायद्यानेच ग्वाही दिल्याने तो प्रकार थोडा थांबला. आज करोनामुळे ट्रॅकिंग आणि फेस रेकग्निशन उपयुक्त दिसत असलं तरी त्याचा तितकाच गैरवापर होऊ शकतो म्हणून काही देशांमध्ये या तंत्रज्ञानाला परवानगी नाही.
थोडक्यात सांगायचं तर विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचा उपयोग सजीवांसाठी करताना कुठे थांबावं, कुठली लक्ष्मणरेखा ओलांडू नये यावर बायोएथिक्सची नजर असते. आजवर बहुतांशी वेळा त्यात नीतिमत्तेचा विजय झाला असला, तरी न्यूरालिंक प्रयोगाच्या निमिताने बायोएथिक्सचा विषय पुन्हा एकदा पुढे आलेला आहे. ब्रेन-मशीन इंटरफेस म्हणजे मेंदू थेट कॉम्प्युटरला जोडला जाणे यातून काही चुकीचं तर घडणार नाही ना, त्याचा गैरवापर तर होणार नाही ना याकडे आता तंत्रज्ञान क्षेत्राचे डोळे लागलेले आहेत.