-माधुरी तळवलकर
मराठीत मोजक्याच असलेल्या व्यंगचित्रकारांमध्ये वसंत सरवटे यांचे नाव अग्रगण्य आहे. गेली पन्नास वर्षे या क्षेत्रात ते कार्यरत आहेत. त्यांच्या सर्जनशील योगदानाचा वेध घ्यावा आणि त्यामधून त्यांच्या कलाकृतींमधील आशयाची आणि त्या अनुषंगाने आलेल्या रेखाटनशैलीची विविधता आणि मर्मज्ञता सुसूत्रपणे वाचकांपुढे यावी या हेतूने अवधूत परळकर यांनी “सरवोत्तम सरवटे’ हे पुस्तक संपादित केले आहे.
राजकारण हे व्यंगचित्रकाराला नेहमीच खाद्य पुरवते. सरवटेंनी त्यातला ढोबळपणा टाळून सामान्य माणसाला सलणारा मुद्दा नेमकेपणाने टिपला आहे. बॅंक घोटाळे, पैशाचा अपहार करून अटक झाल्यावर दिसून येणारे त्यांच्यातले निर्ढावलेपण त्यांनी एका व्यंगचित्रात दर्शवले आहे. भलेमोठे हास्य करीत मिरवत जाणाऱ्याचा वृत्तपत्रातील फोटो बघून पत्नी “हेच ते बॅंकेचे अध्यक्षसाहेब ना?’ असे बरोबर विचारते.(ओळखते!) 25 कोटींचा बॅंक घोटाळा करणारा आरोपी कोर्टात हजर करतानाचा हा फोटो आहे. त्याचा कोडगेपणा मनाला भिडतो, व्यथित करतो.
काही गोष्टींकडे त्याच पद्धतीने पाहायचे असते हे आपल्या डोक्यात फिट्ट बसलेले असते. पण सरवटे गेटवरचे एकमेकांकडे तोंड करून बसलेले सिंह चक्क भांडताना दाखवतात आणि मग गेटवरच एकमेकांकडे पाठ फिरवून बसलेले दाखवतात. त्यांनी कवितेसाठी रेखाटलेली चित्रे कवितेत एकजीव होऊन जातात. त्या चित्रामुळे कविता अधिक समजते. विंदांसाठी काढलेली चित्रे याची साक्ष देतात.
वसंत सरवटे आपल्या चित्रकारितेत अनेक वेगळ्या कल्पना वापरतात. कधी अंगठ्यातून चित्रे तयार करतात तर कधी निर्जीव वस्तूंनाही पात्रे बनवतात. त्यात मुंबईच्या बहुमजली इमारतीच्या चिकटून असलेल्या खिडक्यांमधली एक खिडकी “प्रायव्हसी नाही’ म्हणून तक्रार करते, तर कोल्हापूरच्या वहाणा म्हणतात, “अंबाबाईचं दर्शन काय आपल्या नशिबात न्हाई बग!’ त्यांच्या व्यंगचित्रांमध्ये भाषा, विषय आणि चित्र एकजीव होऊन जातात.
अक्षरे आणि प्रश्नचिन्हे यांनाही ते व्यक्तिमत्त्व प्राप्त करून देतात. झेड अक्षरांच्या कडेकोट बंदोबस्तातून कसा माहीत नाही, एक चिटुकला उंदीर बरोब्बर वाट काढून आत जातो आणि आतल्या अत्यंत सुरक्षित माणसाची घाबरगुंडी उडवतो तर थिंकरच्या जगप्रसिद्ध चित्राच्या वर असंख्य प्रश्नचिन्हे काढून समोर फक्त अर्धा टीव्ही आणि त्यावर (केबीसी कार्यक्रमातला) अमिताभचा चेहरा दिसतो. एका व्यंगचित्रात तीन स्थितीतले गणपती दाखवलेत. उत्सवाची तयारी चालू असताना गणपतीबाप्पा तोंडावर हात ठेवून बसतात. उत्सव चालू असताना कान बंद करतात आणि विसर्जन मिरवणुकीत तर चक्क डोळेच झाकतात. केवढ्याशा चित्रातून किती विविध कल्पना… किती चमत्कृती… केवढे वैविध्य!
वसंत सरवटेंची प्रतिभा, व्यंगचित्रातून निर्माण होणाऱ्या विनोदाकडे अभ्यासूवृत्तीने पाहायला लावणारी आहे. नावावरून पुस्तकाचे स्वरूप झटकन कळते. मुखपृष्ठावर सरवटेंची व्यंगचित्रे असून मलपृष्ठावर वसंत सरवटेंचा प्रसन्न फोटो आहे. जादुगाराच्या हॅटमधून निघणारा ससा हे अन्वर्थक चित्रही आहे. खरोखर या पुस्तकातील चित्रे आणि त्यांचे अर्थ म्हणजे हॅटमधून अचानक निघणारा ससाच आहे.
“सरवोत्तम सरवटे’ हे पुस्तक म्हणजे एका बुद्धिनिष्ठ व्यंगचित्रकाराच्या प्रतिभेचा परिचय आहे. यांच्या प्रतिभेला कसलेच बंधन नाही हे पुस्तकामधील नाना तऱ्हांची चित्रे पाहात असताना सतत जाणवत राहते. लोकवाङ्मय गृह प्रकाशनाने प्रकाशित केलेले हे व्यंगचित्रांचे पुस्तक लिहून कळण्यासारखे नाही. व्यंगचित्रातल्या रेषा पाहूनच त्यातली गंमत व गांभीर्य कळेल.