-मेघश्री दळवी
मे महिन्यात स्पेस-एक्सच्या डेमो-2 मोहिमेतून आंतरराष्ट्रीय अवकाशस्थानकावर गेलेले अवकाशवीर रॉबर्ट बेन्केन आणि डग्लस हर्ली नुकतेच पृथ्वीवर परतले आहेत. हे शटल वापरण्याचा प्रयोग यशस्वी झाल्याने आता चंद्रावर नियमितपणे जाणं-येणं शक्य आहे का, याची चाचणी घेण्यासाठी अवकाशशास्त्रज्ञांना हुरूप आला आहे.
आपण अनेक चांद्र आणि मंगळ मोहिमा आखतो आहोत. तिथे माणसाची वस्ती उभी करायची, हा एक विचार त्यामागे आहे. त्यातही चंद्रावर वस्ती करावी, ही कल्पना कित्येक वर्षे सर्वांच्या मनात घर करून आहे. चंद्र पृथ्वीपासून जवळजवळ चार लाख किलोमीटर अंतरावर आहे. हे अंतर साधारण तीन दिवसांत पार करता येईल. शिवाय चंद्र आणि पृथ्वी दोन्हीमध्ये वेगवान संदेशवहन यंत्रणा उभी करून सहज संपर्क ठेवता येईल. त्यामुळे चंद्रावर वस्ती हे स्वप्न प्रत्यक्षात उतरू शकणारं आहे.
अर्थात, त्यात अडचणी नाहीत असं नाही. विशेषत: चंद्रावरची धूळ ही समस्या सर्वात मोठी वाटणारी आहे. चंद्रावर वातावरण नाही. त्यामुळे पृथ्वीवर पाऊस आणि वाऱ्यामुळे खडकांची जशी नैसर्गिक झीज होते, तशी चंद्रावर होत नाही. याच कारणाने तिथले खडक पृथ्वीसारखे गुळगुळीत न होता अत्यंत टोकदार राहतात. तिथले धूलिकणही आपल्या इथल्या वाळूसारखे मुलायम नसून उलट चांगलेच काचेच्या कणांइतके धारदार असतात. अशा धूलिकणांमुळे स्पेससूटचं किंवा उपकरणांचं प्रचंड नुकसान होऊ शकतं. बरं ते धुळीचे कण अतिशय सूक्ष्म असल्याने एकदा का चिकटले तर सहज दूर करता येत नाहीत. उद्या आपण चंद्रावर घुमटाकार इमारती उभ्या केल्या, कारखाने आणि विविध यंत्रणा उभारल्या,अत्याधुनिक तंत्रज्ञान वापरलं, तरी हा अणुकूचीदार धूलिकणांचा मूलभूत धोका उरतोच. इमारतींबाहेर जाऊन आत आल्यावर हे कण आतील वातानुकूलन यंत्रणेत पसरले, तर ते श्वासामधून फुफ्फुसात जाऊन आरोग्याला अत्यंत घातक ठरू शकतात. त्यासाठी नासा अनेक वेगवेगळ्या उपायांवर प्रयोग करत आहे.
तरुण रक्ताला संशोधनाची संधी देण्यासाठी नासा आता त्यात विद्यापीठांची मदत घेणार आहे. आर्टेमिस हा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प चंद्रावर उभारण्याची प्राथमिक तयारी सुरू आहे. चंद्रावरची धूळ या संकुलात येऊ द्यायची नाही, आलीच तर तत्काळ शोधून काढायची, आणि ती नष्ट करायची असा तिहेरी चॅलेंज देऊन नासा विद्यार्थ्यांना आर्टेमिसमध्ये सामील करून घेत आहे. विद्यार्थ्यांनी दिलेल्या प्रस्तावांमधून उत्तम प्रकल्प निवडून नासा त्यांच्या पुढील कामासाठी संशोधन निधी उपलब्ध करून देणार आहे. चांगले निष्कर्ष मिळाले की प्रत्यक्ष चंद्रावर त्यांची चाचणी होईल.
आर्टेमिस प्रकल्प हा पुढे तरुणांनीच चालवायचा आहे. त्यामुळे अगदी सुरुवातीपासून त्यांना महत्त्वाचे प्रश्न सोडवायला देण्याची नासाची भूमिका निश्चितच स्वागतार्ह आहे. पाहूया चंद्रावरच्या धुळीवर कोणकोणते नावीन्यपूर्ण उपाय समोर येतील ते!