नवी दिल्ली – चीनचा हवामान सुधारणा कार्यक्रम त्या देशापुरता मर्यादित असला तरी त्याचे परिणाम शेजारील देशांवरही होणार असल्याचा इशारा हवामान तज्ज्ञांनी दिला आहे. चीनने त्या देशातील हवामान सुधारणा कार्यक्रमाचा विस्तार करण्याचा निर्णय घेतला असून,
आता हा कार्यक्रम देशातील 55 लाख चौरस किलोमीटर क्षेत्रासाठी राबवण्यात येणार आहे. हे क्षेत्र भारताच्या एकूण क्षेत्रफळाच्या दीडपटीने जास्त आहे. मुख्य म्हणजे केवळ शास्त्रज्ञांच्या डोक्यातील काल्पनिक प्रकल्प नसून नव्या तंत्रज्ञानाद्वारे
2025 पर्यंत हवामान सुधारणा तंत्रज्ञान त्या देशातील विविध भागात बसवण्यात येणार आहे. भारतासाठी ही अतिशय चिंतेची बाब असल्याचे भारतीय हवामान शास्त्रज्ञांचे म्हणणे आहे.
काय आहे प्रकल्प?
तिआने (मॅन्ड्रीन भाषेत आकाश नदी) नावाच्या प्रकल्पाचा आता विस्तार करण्यात आलेला आहे. सिंगुआ विद्यापीठातील संशोधकांनी 2016 मध्ये हा प्रकल्प विकसित केलेला आहे. आधी हा प्रकल्प फक्त सोळा लाख चौरस किलोमीटर क्षेत्रफळावर राबवण्याची योजना होती.
आता या प्रकल्पाचा विस्तार करण्यात आलेला आहे. साऊथ चायना मॉर्निंग पोस्टने दिलेल्या वृत्तानुसार चीनची पावसाची जी गरज आहे त्यापेक्षा सात टक्के पाऊस जास्त पडेल असे तंत्रज्ञान विकसित करण्यात आलेले आहे.
कितपत यशस्वी?
सगळ्यांना आठवत असेल की, 2008 मध्ये बीजिंगमधील ऑलिंपिकच्यावेळी धुळीचे प्रमाण कमी करण्यासाठी चीनने क्लाऊड सीडींगचा प्रयोग केला होता. बीजिंगमध्ये अनेकदा महत्त्वाच्या राजकीय आणि आंतरराष्ट्रीय बैठका होत असतात. त्यावेळी हवामान स्वच्छ असणे आवश्यक असते. त्यासाठी या तंत्रज्ञानाचा नेहमी वापर केला जातो.
क्लाऊड सीडींगचे तंत्रज्ञान गेल्या दशकापासून वापरले जात आहे. यामध्ये आर्द्रता असलेल्या ढगांमध्ये सिल्व्हर आयोडाईड फवारले जाते. ढगातील पाण्याच्या कणांभोवती हे सिल्व्हर आयोडाईड चिटकून बसते आणि तो पाण्याचा कण जड होतो.
आणि शेवटी पाऊस पडतो. अमेरिका आणि अन्य देशांनीही या तंत्रज्ञानात गुंतवणूक केलेली आहे. भारतातही असे कृत्रिम पावसाचे प्रयोग झाले आहेत, मात्र त्याला पाहिजे तसे यश मिळालेले नाही.
आता 2020 च्या अखेरीस चीनने कृत्रिम पाऊस वर्धनासाठी बीजिंगच्या दक्षिणेला 300 मैलांवर 16 प्रक्षेपक डागले होते. अतिशय गंभीर दुष्काळी परिस्थिती असलेल्या या भागात पावसासाठी चीनच्या हवामान विभागाचे जुये कौंटी यांच्या नेतृत्वाखाली ही मोहिम राबण्यात आली होती. त्यानंतरच्या 24 तासात त्या भागात दोन इंचांपेक्षा जास्त पाऊस पडला.
कृत्रिम पावसाच्या प्रयोगाचा इतिहास
अमेरिकेतील जनरल इलेक्ट्रिक कंपनीतील संशोधकांनी 1946 मध्ये प्रयोगातून असे दाखवून दिले की, विशिष्ट परिस्थितीत ड्राय आईस म्हणजेच कुलिंग एजंट म्हणून वापरला जाणारा घनरूपातील कार्बन डाय ऑक्साईडच्या संयागोद्वारे पाऊस पडू शकतो.
1953 मध्ये अमेरिकेतील 10 टक्के भूभागावर अशा प्रकारे पाऊस पाडण्याची योजना तयार करण्यात आली होती. दहा वर्षे आणि त्यानंतरही या हवामान सुधारण्याच्या संशोधनासाठी अमेरिकेने कोट्यावधी डॉलर खर्च करणे चालू ठेवले होते.
सध्या अमेरिकेत 23 राज्यांमध्ये 15 हून जास्त कंपन्या क्लाऊड सीडींगच्या प्रयत्नात आहेत.
व्हिएतनामच्या युद्धात अमेरिकी लष्कराने शत्रूच्या हालचाली मर्यादित व्हाव्यात या हेतून क्लाऊड सीडींगचा शस्त्र म्हणूनही वापर करून पाहिला आहे.
धोके
तैवानमधील राष्ट्रीय विद्यापीठातील संशोधकांनी गेल्यावर्षी सादर केलेल्या संशोधनात असे म्हटले होते की, हवामान सुधारणा कार्यक्रमात जर योग्य समन्वय नसेल तर शेजारच्या प्रदेशातून आमचा पाऊस चोरल्याचा आरोप होऊ शकतो.
त्यामुळेच चीनचा हवामान सुधारणा कार्यक्रम त्यांच्या देशापुरताच असला तरी त्याचे परिणाम चीनच्या सीमेपलीकडे होऊ शकतात असा इशारा तज्ज्ञांनी दिलेला आहे. या कार्यक्रमात तपासणी आणि संतुलन यासाठी कोणतीही यंत्रणा नसल्याने हा प्रकल्प वाद्ग्रस्त ठरू शकतो.
पुन्हा याचा लष्करी कारवाईतही वापर केला जाऊ शकतो आणि त्याचे परिणाम आधीच हवामान बदलामुळे होत असलेल्या परिणामांची तीव्रत आणखी वाढू शकते. चीनचा हा कार्यक्रम अवाढव्य क्षेत्रावर असल्याने त्याचे परिणाम भारतावरही होऊ शकतात. भारतात पूर येणे, नको तेव्हा पाऊस पडणे, अतिवृष्टी अशा गोष्टी होऊ शकतात.