– स्वप्नील श्रोत्री
चायनीज कॉड हा गट फक्त विरोधासाठी तयार करण्याचा चीनचा प्रयत्न असून तो तयार होण्याआधीच नष्ट करणे भारत व अमेरिकेच्या हातात आहे.
मागील काही वर्षांत जागतिक राजकारण हे मोठ्या प्रमाणावर बदलते आहे. जसा काळ बदलतो तसे विविध राष्ट्रांच्या आघाडी व मैत्री संबंधात बदल होताना दिसत आहेत. एकमेकांशी वर्षानुवर्षे मित्र असलेली राष्ट्रे आज एकमेकांच्या विरोधात उभे राहिल्याचे चित्र पाहण्यास मिळते. तसेच पूर्वपरंपरापार एकमेकांचे शत्रू असलेली राष्ट्रे आज मैत्रीपूर्ण संबंध प्रस्थापित करताना दिसत आहेत. थोडक्यात, सध्याच्या काळात जागतिक राजकारण हे अशक्यतांनी भरलेले आहे.
आधुनिक राजकारणाची सुरुवात ही ब्रिटनमधील औद्योगिक क्रांतीने झाली असे म्हटले जाते. औद्योगिक क्रांतीपासून ते पहिले महायुद्ध हा जागतिक राजकारणाचा पहिला टप्पा होय. पहिल्या महायुद्धाच्या समाप्तीनंतर संयुक्त राष्ट्राच्या स्थापनेपर्यंतचा काळ हा जागतिक राजकारणाचा दुसरा टप्पा समजला जातो. शीतयुद्धाचा काळ हा सन 1991 च्या सोव्हिएत रशियाच्या विभाजनापर्यंत मानला गेला, तो जागतिक राजकारणाचा तिसरा टप्पा होय. सन 1991 पासून ते आजपर्यंत हा जागतिक राजकारणाचा चौथा टप्पा असून या काळात जागतिक राजकारणात जितक्या अशक्यता भरल्या आहेत तितक्या मागील काळात कधीही भरल्या गेल्या नव्हत्या.
सोव्हिएत रशियाच्या विघटनापर्यंत जगात दोन महासत्ता राज्य करताना दिसल्या. एक गट अमेरिकेच्या गोटात शिरला तर दुसरा गट सोव्हिएत रशियाच्या गोटात दिसला. परंतु, सोव्हिएत रशियाच्या विघटनानंतर अमेरिकेला स्पर्धा देणारे राष्ट्र अस्तित्वातच नसल्यामुळे मागील 30 वर्षांत अमेरिकेने आपली मनमानी मोठ्या प्रमाणावर केली. काळानुसार जागतिक राजकारणात बदल होत असतात. मागील काही वर्षांत जपान, भारत, चीन, दक्षिण आफ्रिका यासारख्या क्षेत्रीय सत्ता आपल्या क्षेत्रात प्रभाव टाकू लागल्या. वाढत्या महत्त्वाकांक्षेतून अमेरिकेच्या अस्तित्वाला हादरे देण्याचे काम सन 2004-2005 पासून चीनने सुरू केले. आता चीन जागतिक महासत्ता म्हणून पुढे येत आहे. अवाढव्य क्षेत्रफळ, प्रचंड मोठी लष्करी ताकद आणि खिशात असलेला अमाप पैसा या चीनच्या जमेच्या बाजू आहेत.
चीनचा हिंदी महासागरातील वाढता हस्तक्षेप आणि लष्करी प्रभाव पाहून सन 2007 मध्ये जपानचे तत्कालीन पंतप्रधान शिंजो ऍबे यांनी समविचारी राष्ट्रांना एकत्र घेऊन “कॉड’ ही संकल्पना मांडली. पुढे काही काळाने या संकल्पनेला मूर्तरूप भारत, जपान, अमेरिका व ऑस्ट्रेलिया या चार राष्ट्रांनी एकत्र येत “कॉड गट’ सुरू केला. वास्तविक पाहता या राष्ट्रांनी कॉड हा लष्करी किंवा चीनला दाबण्यासाठी बनविलेला गट असल्याचे कधीही मान्य केले नाही. (किंबहुना जागतिक राजकारणात अशा प्रकारचे वक्तव्य करता येत नाही) परंतु, चीनसह जगातील सर्व राष्ट्रे ही कॉडला चीन विरोधी हालचालींसाठी बनविण्यात आलेला गट समजतात.
चीनचा विचार केला तर, डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या कार्यकाळापासून चीनने कॉडचा धसका घेतल्याचे चित्र आहे. हिंदी महासागरातील छोट्या राष्ट्रांनी भविष्यात कॉडमध्ये सहभागी होऊ नये म्हणून त्यांना धमकाविणे, पैशाचे आणि विकासाचे आमिष दाखविणे यांसारखे प्रकार चीनकडून सुरू आहेत. कॉडला प्रतिउत्तर म्हणून चीनकडून अशाच प्रकारचा गट बनविण्याचा प्रयत्न सुरू असल्याच्या चर्चा मागील काही दिवसांपासून होत आहेत.
चायनीज कॉड म्हणजे नक्की काय?
कॉडला उत्तर देण्यासाठी चीनकडून पाकिस्तान, रशिया व इराण या राष्ट्रांना हाताशी धरून नवीन गट बनविण्याच्या हालचाली सुरू असून आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या तज्ज्ञांनी चीनच्या नेतृत्वातील या 4 राष्ट्रांच्या गटाला “चायनीज कॉड’ असे नाव दिले आहे.
भारतासह अमेरिकेची भूमिका महत्त्वाची
सध्या चायनीज कॉड नावाचा कोणताही गट अस्तित्वात नाही. परंतु, भविष्यात तो बनू नये यासाठी कॉड राष्ट्रांनी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. चायनीज कॉडमधील रशिया, इराण किंबहुना पाकिस्तान ही राष्ट्रे आपल्या वैयक्तिक कारणांसाठी चीनच्या हातात हात घालून फिरत आहे. आज ही राष्ट्रे चीनच्या बरोबर आहेत. याचा अर्थ असा कदापी नाही की, भविष्यात ही राष्ट्रे चीनबरोबर कायम राहतील.
रशिया
एकेकाळी महासत्ता असलेली रशिया सोव्हिएत संघाच्या विघटनापासून आपली मूळ ओळख हरवून बसली आहे. प्रचंड मोठे क्षेत्रफळ असलेला रशियाचा विकास मात्र समांतर झालेला नाही. रशियाच्या पश्चिमेकडील भाग हा विकसित असून रशियाच्या एकूण लोकसंख्येपैकी 80 टक्के लोकसंख्या ही पश्चिम रशियात राहते. पश्चिमेकडून पूर्वेकडे जावे तसा रशियातील विकास आणि लोकसंख्येची घनता ही कमी होत जाते. अमेरिकेशी असलेल्या शत्रुत्वामुळे अमेरिका व अनेक युरोपातील राष्ट्रांनी निर्बंध लावल्यामुळे रशियाची आर्थिक स्थिती चांगली नाही. रशियातील हीच गोष्ट हेरून चीनने रशियात विशेषत: पूर्व रशियात मोठ्या प्रमाणावर आर्थिक गुंतवणूक सुरू केली आहे. त्यामुळे एकमेकांची शत्रू असलेली ही राष्ट्रे आज आर्थिक विकासाच्या नावाखाली एकमेकांच्या जवळ आली आहेत.
अमेरिकेच्या सहभागामुळे रशियाने कॉडला रशिया विरोधी गट असल्याचे अनेक वेळा बोलले आहे. अमेरिकेमुळे निर्माण झालेली असुरक्षिततेची भावना आणि चीनचे विकास प्रकल्प यांमुळे रशिया आज चीन बरोबर आहे. परंतु, उद्या अमेरिकेला बदलून चीन जागतिक महासत्ता म्हणून उदयाला आला तर पुतीन यांना रशियाचा “चीनचे सहकारी राष्ट्र’ असा उल्लेख केलेला आवडेल का?
पाकिस्तान
पाकिस्तान या राष्ट्राचा जागतिक राजकारणातील इतिहासच वेगळा आहे.
स्वतःची कोणतीही विचारधारा, ध्येय, उद्दिष्ट असे काही नसलेले हे राष्ट्र असून जे राष्ट्र पाकिस्तानला पैसा देते त्या राष्ट्राकडे पाकिस्तान झुकल्याचे भूतकाळ सांगतो. पूर्वी अमेरिका पाकिस्तानला मोठ्या प्रमाणात आर्थिक मदत देत होती तेव्हा पाकिस्तान अमेरिकेच्या गोटात होता. आज चीन पैसा पुरवत आहे तर पाकिस्तान चीनबरोबर दिसत आहे. थोडक्यात, पाकिस्तान हे अत्यंत बेभरवशाचे राष्ट्र असून उद्या जर इतर कोणी राष्ट्राने पाकिस्तानला आर्थिक पाठबळ दिले तर पाकिस्तान चीनचा हात सोडण्यासही मागेपुढे पाहणार नाही.
इराण
डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या काळात अमेरिका-इराण संबंध अत्यंत खराब झाले होते; परंतु अमेरिकेत सत्तांतर झाल्यापासून अमेरिका-इराण संबंध कसे असतील याविषयी अनेक तज्ज्ञांनी भाष्य केले असून बायडेन यांच्या काळात अजून तरी अमेरिका-इराण संबंधात सुधारणा झालेली नाही; परंतु ती भविष्यात होईल अशी अपेक्षा करण्यास काही हरकत नाही. अमेरिकेने इराणवर लावलेले आर्थिक निर्बंध आणि इराण अनुकरणातून घेतलेली माघार ही अमेरिका-इराण संबंधात कटुता येण्याची प्रमुख दोन कारणे आहेत. त्यामुळे बायडेन प्रशासनाने भविष्यात चीनकडून होणारा धोका ओळखून इराणवरील निर्बंध शिथिल केले, तर इराण चीनच्या गोटात राहण्याची शक्यता कमी आहे.