मित्राच्या घरी गेलो होतो. गच्चीतली त्याची बाग पाहिली आणि भारावून गेलो. किती प्रकारची झाडं, किती प्रकारची फुलं, वेगवेगळे रंग, वेगवेगळे गंध, वेगवेगळे आकार, वेगवेगळे प्रकार. “सरडा रंग बदलतो’ असं ऐकून होतो. तरीही लहानपणी जेवढे सरडे दिसले त्यांनी रंग बदलल्याचे कधी बघितले नव्हते. पण एका पावसाळ्यात असाच भटकंतीला गेलो होतो. आणि एका झाडावर लाइटच्या माळेने रंग बदलावेत इतक्या सहजपणे रंग बदलणारा सरडा पाहिला. हाताच्या पंजासारखा पसरट आकार, फताडे पाय, बटबटीत डोळे आणि नेहमीच्या वेगाने पळ काढणाऱ्या सरड्यापेक्षा अत्यंत धीमी चाल. मग पुढे त्याला शॅमेलिऑन म्हणतात हेही कळलं. तो रंग बदलणारा सरडा पाहून मी जेवढा भारावून गेलो होतो, तेवढाच मित्राची बाग पाहून सुद्धा भारावून गेलो होतो. उघड्या डोळ्यांनी निसर्ग पाहिला तर, प्रत्येक पावलाला आपण किती खुजे आहोत याची प्रचिती येईल.
त्या टेरेसमध्ये जाळीदार हिरव्या कापडाचं पार्टीशन होतं. पलीकडे काय असेल? याची मला उत्सुकता होतीच. मित्राच्या मागोमाग मी चाललो होतो. त्या पार्टीशनच्या मध्यभागी एक गेट होतं आणि त्या गेटवर “बोन्सायच्या राज्यात’ असा मोठ्या आकारातला बोर्ड होता. ते गेट उघडून आम्ही “बोन्सायच्या राज्यात’ प्रवेश केला आणि मी थक्क झालो
दहा बारा प्रकारची झाडे होती तिथे. त्यात दीड दोन फूट उंचीची, हात दीड हात घेर असलेली विविध झाडे होती. मोठ्या झाडाप्रमाणेच फांद्या असणारी. पाने असणारी. फळे असणारी. मोठ्या चित्राची रिड्यूस झेरॉक्स असावी तशी ही झाडे. तंतोतंत मोठ्या झाडासारखी. त्या खुजा झाडांमध्ये वड होता, पिंपळ होता, अंजीर होता, आंबा होता, शेवगा होता. वडाला सुतळीएवढ्या जाडीच्या पारंब्या फुटल्या होत्या. त्या खाली येऊन कुंडीत रुजू पाहत होत्या. अंजिराला अंजीर लागले होते. आंब्याच्या झाडाला चारसहा ठिकाणी कैऱ्यांचे घोस लटकत होते. शेवग्याला वीतभर लांबीच्या शेवग्याच्या शेंगा लटकत होत्या. पिंपळाच्या झाडावर कोवळी लुसलुशीत शेंदरी पालवी आकाराला येत होती. ते सगळे पाहताना माझ्या मनाला आश्चर्य वाटले, पण आनंद नाही झाला. आपलं खुजं रूप पाहताना माणसाच्या मनाला कधी आनंद होईल का? गाईचं वासरू उंच झालं नाही आणि त्याने चरवी भरून दूध दिलं नाही तर माणूस त्या वासराचा सांभाळ करेल काय? माणसाला भरभरून देता यावं म्हणून परमेश्वराने एका कोयीच्या पोटी हजारो कैऱ्या जन्माला घातल्या. मूठभर पेरलं तर पोतंभर पदरात पडू लागलं. असं असताना माणसाला ज्या झाडाची फळे एका घराला पुरणार नाहीत असे बोन्साय जन्माला घालण्याची बुद्धी का झाली असेल? केवळ नेत्रसुखासाठी बोन्साय जन्माला घालायचे का? निसर्गाचं खुजं रूप तयार करण्याची ही विद्या अघोरी म्हणावी अशीच नाही का?
बोन्साय पाहताना कितीही आश्चर्य वाटले तरी मनाला आनंद कसा होईल? अहो ज्या वडाच्या पारंब्यांना लोंबकळून झोका घेता येत नाही. ज्या वडाखाली गाई गुरं विसावा घेऊ शकत नाहीत. ज्या पिंपळाच्या सावलीला वाटसरू विसावा घेऊ शकणार नाही, ज्या आंब्याच्या झाडावर बसून पोपट कैऱ्या चाखणार नाहीत. ज्या झाडांवर पक्षी घरटी बांधणार नाहीत. ज्या झाडाच्या मुळ्या मातीच्या काळजात हात घालू शकणार नाहीत. ज्या झाडावर मुलं चढू शकणार नाहीत. जी झाडे वादळ वाऱ्याला तोंड देऊ शकणार नाहीत. ती झाडे काय कामाची? मित्राचे लक्ष माझ्याकडे गेले. माझा काहीसा उतरलेला चेहरा पाहून तो म्हणाला, “काय रे, आवडले नाही का तुला हे बोन्साय? त्याने अत्यंत मेहनतीने जे काम केले होते त्याविषयी नाराजी व्यक्त करण्याचा मला काहीच अधिकार नव्हता. त्यामुळे चेहऱ्यावर उसनं हसू आणत मी त्याच्या पाठीवर कौतुकाची थाप दिली आणि म्हणालो, “ग्रेट रे. आजवर असं कधी पाहिलं नव्हतं. म्हणून थोडासा संभ्रमावस्थेत पडलो होतो. पण खरंच ग्रेट. भन्नाट काम आहे तुझं.’ मी त्याचे कौतुक करताच तो, बोन्साय करण्याची प्रक्रिया, त्याच्यासाठी लागणाऱ्या तांब्याच्या तारा, ठराविक कालावधीनंतर झाडांचे पुनर्रोपण वगैरे माहिती देण्यात दंग झाला. “बोन’ म्हणजे “उथळ ट्रे’ आणि “साय’ म्हणजे “झाड’. त्यामुळे बोन आणि साय या शब्दांच्या संयोगातून बोन्साय हा जपानी शब्द अस्तित्वात आला. मराठीत त्याला वामनीकरण असेही म्हणतात. अनेक देशात दीडशे दोनशे वर्षांच्या बॉन्सायच्या प्रतिकृती आहेत. सिंगापूरमध्ये बोन्साय गार्डन आहे. मित्र माहिती पुरवत होता आणि मी ऐकत होतो. पण माझ्या मेंदूपर्यंत काहीही पोहचत नव्हतं. माझ्या डोक्यात दुसरेच विचार सुरू होते.
खरंच काय साधतो माणूस अशा निसर्गाच्या खुज्या प्रतिमा साकार करून? कसला आनंद वाटतो त्याला अशा निर्मितीत? माणसाच्या खुजा रुपाकडे कणव याच भावनेने पाहतो ना आपण? एखाद्याच्या पोटी खुजं मुलं जन्माला आलं तर आपण चुकचुकतोच ना? विधात्याला दोष देतोच ना? मग निसर्गाची खुजी रुपं निर्माण करताना त्याला हर्ष कसा होऊ शकतो? झाडाझुडपांचे बोन्साय करण्याची कला अवगत झालेल्या माणसाला पृथ्वीचे बोन्साय करता येईल काय? मग ती पृथ्वी आकाराने किती लहान असेल? मग त्या बोन्साय केलेल्या पृथ्वीवरचा समुद्र केवढा असेल? त्या समुद्राला लाटा असतील काय? त्या पृथ्वीवरचं आभाळ केवढं असेल? त्या बोन्साय केलेल्या पृथ्वीवरची झाडं केवढी असतील? त्या छोट्याशा पृथ्वीवरचे पक्षी केवढे असतील? त्या बोन्साय केलेल्या पृथ्वीवरच्या मुंग्या डोळ्याला तरी दिसतील का? त्या छोट्याशा पृथ्वीवरची नदी केवढी असेल? तिच्यातली नाव तर किती लहान असेल? त्या बोन्साय केलेल्या पृथ्वीवरचा माणूस नखाएवढ्या उंचीचातरी असेल काय? नखा एवढ्या उंचीचा माणूस या कल्पनेनेच मी हादरून गेलो आणि पृथ्वीचा बोन्साय ही कल्पना झटकून टाकली.
विजय शेंडगे