दृश्यमान प्रकाश व क्ष-किरण कॅमेरांचे सहाय्य
पुणे – खगोलशास्त्रज्ञांच्या आंतरराष्ट्रीय गटाने कृष्णविवराच्या केंद्रस्थानातून बाहेर पडणाऱ्या प्रारणांबद्दल (रेडिएशन्स) अत्यंत तपशिलवार चलचित्रपट बनवले आहे. या शोध प्रक्रियेत संशोधन गटाने कृष्णविवराच्या अतिप्रकाशमान परिसराचा सखोल अभ्यास पुढे नेण्यासाठी अधिक उपयोगी असे संकेत प्राप्त केले आहेत. पीएच.डी.चे विद्यार्थी जॉन पेस हे या संशोधन निबंधाचे मुख्य लेखक असून त्यांनीच या चलचित्रपटाची निर्मिती केली आहे. युनिव्हर्सिटी ऑफ साउथॅम्प्टनचे प्रा. पोषक गांधी आणि आयुका येथील प्रा. रंजीव मिश्रा यांच्या नेतृत्वात जॉन यांनी ही शास्त्रीय संकल्पना समजावून सांगणारी निर्मिती केली आहे.
पृथ्वीपासून हे कृष्णविवर 10 हजार प्रकाश-वर्षे दूर आहे. याचे वस्तुमान आपल्या सूर्याच्या जवळजवळ सातपट आहे. परंतु त्याचा आकार अंदाजे लंडन शहराएवढ्या जागे एवढाच असेल. कृष्णविवर जवळच्या ताऱ्याला गिळू शकतात आणि त्या प्रक्रियेत उच्च घनता असलेल्या मूलद्रव्यांनी तयार झालेली चक्रीय गती असणारी विशाल चकती त्यामुळे तयार होते. कृष्णविवरांचे अतिशक्तिशाली गुरुत्त्वीय बल आणि या मूलद्रव्यांच्या स्वतःच्या चुंबकीय क्षेत्रामुळे सतत परिवर्तनशील अशी प्रारणे (रेडिएशन्स) कृष्णविवर-तारा संगमातून सतत प्रसारित होत असतात. ही प्रारणे ग्रॅन टेलीस्कोपिओ कॅनेरियसवरील हायपरकॅम या उपकरणाद्वारे दृश्यमान प्रकाश आणि आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकावरील नासाच्या वेधशाळेने नोंदवलेल्या क्ष-किरणांच्या वर्णपटलावर आढळले. अलीकडेच “एम 8787′ दीर्घिकेच्या मध्यभागी असलेल्या कृष्णविवराचे छायाचित्र ज्या इव्हेंट होरायझन टेलीस्कोप महाकाय दुर्बिणसमुहामुळे शक्य झाले. या उपकरणांमुळे दृश्य प्रकाशलहरी आणि क्ष-किरणे यांच्या सतत परिवर्तनशील अशा “अति-तप्त भडका’ यांचे चित्रण एका छोट्या चलचित्रपटामध्ये साध्य करण्यात यश आले. क्ष-किरण आणि दृश्यमान प्रकाश किरणांची अशी वेगवान हालचाल यापूर्वी कृष्णविवरांच्या बाबतीत दोनदा आढळून आली होती. परंतु इतक्या सूक्ष्म पातळीवर आणि तपशीलवार पहिल्यांदाच याची नोंद झाली आहे.
जॉन पेस म्हणतात, या चलचित्रपटासाठी शास्त्रीय पद्धतीने नोंदवल्या गेलेल्या आकडेवारीची मदत घेण्यात आली. मानवी डोळ्यांना समजायला सुलभ व्हावे म्हणून चलचित्रपटाचा वेग 10 पटीने कमी करून दाखवण्यात आला आहे. कृष्णविवरांच्या सभोवतालची मूलद्रव्ये अति-प्रकाशमान असतात व ताऱ्याच्या तुलनेत कितीतरी अधिक पटीने प्रकाशमान असतात. कृष्णविवराभोवतालची ही मूलद्रव्ये नंतर या ताऱ्याला गिळून टाकतात, असे सुद्धा आपणास या चलचित्रपटात दिसते.
“आयुका’चे संचालक डॉ. सोमक रायचौधरी याबद्दल म्हणाले, “यासारख्या जागतिक दर्जाच्या आणि नाविन्यपूर्ण शोधासाठी विविध देशांतील प्रयोगशाळांमधील सहकार्य आणि सुविधांची आवश्यकता असते. यामुळे अत्याधुनिक उपकरणे आणि संशोधन कौशल्ये यांचा एकत्रितपणे परिणामकारक वापर शक्य होतो. याप्रकारच्या उच्च दर्जाच्या संशोधनामध्ये “आयुका’ने महत्त्वाची भूमिका बजावली याचा मला विशेष आनंद वाटतो. म्हणूनच आंतरराष्ट्रीय सहकार्य भविष्यात निश्चितच आणखी फलदायी ठरेल याबाबत आम्हाला आशा वाटते.
डॉ. पोषक गांधी म्हणाले, या प्रकारचे निरीक्षणे आणि निष्कर्ष आता तिसऱ्यांदा नोंदवला जात आहे. त्यामुळे ही निरीक्षणे याप्रकारच्या कृष्णविवर अवकाशीय व्यवस्थांमधील एक सामायिक वैशिष्ट्य आहे. यामुळे आपल्याला कृष्णविवरांभोवती उच्च तापमान असलेल्या प्लास्माची हालचाल कशी होते याबद्दल अधिक ज्ञान मिळते. या प्रकारची विलक्षण अवकाश भौतिकी परिस्थिती आपण पृथ्वीवरील प्रयोगशाळेत आजपर्यंत अभ्यासासाठी तयार करू शकलो नाही. त्यामुळे या प्रकारच्या संशोधनातून मिळणारी आकडेवारी आणि निष्कर्ष एक नवीन आणि अचूक सिद्धांताकडे वाटचाल करण्यासाठी निश्चितच मदत करू शकतात.