आपल्याला जे हवे त्याची मागणी करणे, या संदर्भात “हट्ट’ आणि “हेका’ हे दोन्ही शब्द वरवर सारखेच जरी वाटत असले, तरी त्या मागे दोन भिन्न भावना असतात. या बाबतीत जाणकार, विचारी आणि अनुभवी लोकांकडून आपल्याला हाच सल्ला दिला जातो की, बाबांनो! तुम्ही तुमच्या जीवनात एखाद्या गोष्टीसाठी हट्ट हा जरूर करा, पण ती गोष्ट मला हवीच असा हेका मात्र धरू नका.
आता हा असा सल्ला का? तर ते म्हणतात, असं बघा हट्ट कोण करतात? तर प्रामुख्याने लहान मुले. मला एखादी वस्तू हवी, एखादे खेळणे हवे, खाऊ हवा. या हट्टामागे त्या बालकाचे प्रेम असते. त्या हट्टाच्या मागणीची भाषा प्रेमळ अन्‌ लडिवाळ अशी असते. अशी मागणी माणसांनाच काय पण प्रत्यक्ष देवालाही नाही म्हणवत नाही. याचं उत्तम उदाहरण म्हणजे, नामदेवाच्या हट्टासाठी प्रत्यक्ष जेवलेला पांडुरंग.
बरं एखादा हट्ट काही कारणांनी पुरवला गेला नाही, तर त्यासाठी हट्ट करणारी व्यक्‍ती फार आग्रही नसते. काही काळाने तो हट्ट विसरलाही जातो. हट्टाची भाषा दुसऱ्याचे मन जिंकणारी असते. त्यामुळेच शक्‍यतो असे लडिवाळ हट्ट हे टाळले जात नाहीत, तर ते हरप्रयत्नाने पुरविले जातात.
मात्र हेका म्हणजे मागणी, आग्रही, कठोर आणि कटू असतात. आपण धरीत असलेला हेका योग्य आहे की नाही, त्याने समोरच्या व्यक्‍तीवर कोणता परिणाम होतोय, याचा विवेक विचार त्या हेका धरणाऱ्याने केलेला नसतो. उदाहरणार्थ, पुत्राला राज्य आणि रामाला चौदा वर्षांचा वनवास हा हक्‍काने मागताना कैकेयीने त्याच्या परिणामांचा विचार कुठे केला होता. त्या तिच्या हेकेखोरपणाचा परिणाम काय झाला, तर पदरी पडलेलं वैधव्य आणि तिच्यापासून दुरावलेली मुलं.
जेव्हा मोठी माणसे हट्टाला आपल्या आग्रही वृत्तीचे हेकेखोर स्वरूप देतात त्यावेळी त्याचं स्वरूप पार बदलते. मला ही गोष्ट हवी म्हणजे हवीच, त्यासाठी मी दुसऱ्याच्या मनाचा, भावनांचा विचारही न करणे हे त्या आग्रही आणि हेकेखोर वृत्तीतून निदर्शनास येते. हेका हा स्वार्थ, लोभ, मी आणि मलाच या भावनेतून केला जातो. हेका धरताना प्रामुख्याने स्वत:चा, स्वत:च्या इच्छा, भावना, अपेक्षा यांचाच विचार केलेला असतो.
तर हट्टामध्ये स्वार्थ, लोभ, आसक्‍ती हे त्या मानाने फार कमी प्रमाणात असते. हट्ट हे आनंदाने पुरविले जातात. ते पुरवून देणाऱ्याला आणि पुरवून घेणाऱ्याला अशा दोघांनाही आनंद, सुख, समाधान मिळत असते. हेकेखोरपणा हा गुणात नाही तर दुर्गुणात मोडतो, हे विसरून चालणार नाही.
