या महिन्यातच रंगपंचमीचा उत्सव साजरा होतो. उत्तरेकडे होळीमध्येच रंगोत्सव साजरा होतो. रंग उडवून मौज लुटण्याची परंपरा पूर्वापार चालत आलेली आहे. सार्वजनिक होलिकोत्सवात “रंग बरसे भीगी चुनरवाली रंग बरसे’ हे गीतही चौका-चौकातून ऐकू येतं.
माणसाला रंगांचं खूप आकर्षण असतं. लहान मूलही वेगवेगळ्या रंगांच्या वस्तूंकडे टक लावून पाहत असतं, हसत असतं. जन्मापासून आपण निसर्गातले वेगवेगळे रंग पाहत असतो. आकाशाच्या फिकट निळ्या, राखाडी, नारिंगी, गुलाबी, लाल अशा छटा, वनस्पतींच्या पानांच्या गर्द हिरव्या, पोपटी, काळसर हिरव्या, पिवळ्या किंवा अगदी लाल छटा, पक्ष्यांचे विविध रंग हे पाहून आपण हरखून जातो. ही रंगांची भानगड आहे तरी काय?
वास्तविक रंग असं काही नसतं असं म्हटलं तर आश्चर्य वाटेल पण ती वस्तुस्थिती आहे. पाण्यावर पडलेल्या तेलाच्या तवंगाकडे पाहा किंवा कीटकांच्या पारदर्शक पंखांकडे वेगवेगळ्या कोनातून पाहा. इंद्रधनुष्याप्रमाणे सर्व रंगांच्या छटा दिसून येतील. वास्तविक तेलाच्या तवंगाला किंवा कीटकाच्या पंखांना रंग नसतोच. प्रकाशकिरणांच्या विकिरणामुळे आपल्याला वेगवेगळ्या रंगांचा भास होतो. शास्त्रीय तत्त्वांनुसार आपल्याला जे रंग दिसतात ते वस्तुत: विभिन्न तरंगलांबींच्या विद्युच्चुंबकीय लहरींच्या परिणामांमुळे दिसतात.
आपल्या डोळ्याच्या आतील नेत्रपटलावर लाखोंच्या संख्येनं विशिष्ट पेशी असतात. त्यात दोन प्रकार आहेत- एक दंडगोलाकृती आकाराच्या तर दुसऱ्या शंकूच्या आकाराच्या. शंकूसदृश पेशी आपल्याला रंगांची संवेदना देतात तर दंडगोल पेशी आकारमानाची संवेदना देतात. विशिष्ट तरंगलांबीच्या लहरींचा शंकूपेशींवर आघात झाला की आपल्याला त्या लहरींशी सुसंगत असलेल्या रंगाची संवेदना होते. उदाहरणार्थ, 630-760 नॅनोमीटर तरंगलांबीच्या लहरी डोळ्यात शिरल्या की, लाल रंगाची जाणीव होते तर जांभळ्या रंगाची संवेदना 380-450 नॅनोमीटर लहरींमुळे होते.
निसर्गाचा एक चमत्कार असा आहे की, किंचितसा फरक सोडला तर सामान्यत: सर्व व्यक्तींना रंग सारखेच दिसतात. अर्थात काही रंगांध व्यक्तीही असतात; पण त्या जनुकीय दोषांमुळे. रंगांची संवेदना ही विविध प्राण्यांत भिन्न असते. कोळ्यांना फक्त अतिनील आणि हिरव्या रंगांची संवेदना होते तर कीटकांना केवळ अतिनील, निळा आणि पिवळा हेच रंग दिसू शकतात. माशांसारख्या जलचरांनाही केवळ दोन रंगच दिसतात. पक्ष्यांना मात्र पाच ते सात रंग दिसू शकतात. पण मानव सोडला तर इतर बहुतेक सर्व सस्तन प्राण्यांना दोनच रंग दिसतात. कमी रंग दिसणाऱ्या प्राण्यांना इतर रंग काळ्या आणि राखाडी छटांमध्ये दिसतात. स्पेनमधील सुप्रसिद्ध बुलफाइटमध्ये बैलासमोर लाल रंगाचं वस्र हलवून जरी त्याला चिडवण्यात येत असलं तरी वस्तुत: त्याला लाल रंग दिसत नाही. ते कापड वेगानं हलवल्यामुळे चिडतात.
रंगांना मानसशास्त्रीय अर्थही आहे. पांढरा रंग म्हणजे स्वच्छता आणि सभ्यता तसंच शरणागती. लाल रंग प्रेम, तीव्र आसक्ती तसंच संताप दर्शवितो. नारिंगी रंग शक्ती, सुख यांचा दर्शक आहे. पिवळा आशेचा निदर्शक तर हिरवा नवनिर्मिती, विपुलता आणि निसर्गाचा द्योतक आहे. निळा हा रंग शांत आणि दु:ख दर्शवणारा आहे. जांभळा सर्जनशीलता, संपत्ती आणि ऐश्वर्य प्रतिपादित करतो. काळा रंग गूढता आणि दुष्टपणा यांचं प्रतिनिधित्व करतो. राखाडी रंग लहरीपणा आणि सनातनी विचार दर्शवतो. अर्थात हे सगळं स्थूल मानानं. विविध रंग कोणत्या भावना मनात उद्दीपित करतात हे प्रत्येक व्यक्तिमत्त्वावरही अवलंबून आहे. शारीरिकदृष्ट्या हिरवा आणि निळा रंग डोळ्यांना शांत करणारे आहेत तर लाल त्रासदायक आहे. काळोख्या वातावरणात पांढऱ्यापेक्षा पिवळा रंग जास्त उठून दिसतो म्हणून रहदारीचे फलक पिवळ्या रंगात असतात.
रंगांचा माणसांवर जो परिणाम होतो त्याचा वापर जाहिरात निर्माते आणि चित्रपट दिग्दर्शक खुबीनं करताना आढळून येतात. वास्तुविशारदही रंगांचा वापर कल्पकतेनं करतात. कलाकार, चित्रकार, नेपथ्यकार हे सगळे रंगांचा जाणीवपूर्वक विचार करून वापर करतात. दुर्बिणी, सूक्ष्मदर्शक यंत्रं यांमध्ये डोळ्यांवर ताण येऊ नये म्हणून हिरव्या किंवा निळ्या फिल्टरचा वापर करतात. चला तर मग आपल्यावर कोणत्या रंगाचा काय परिणाम होतो हे या रंगपंचमीच्या निमित्तानं शोधू या!
– श्रीनिवास शारंगपाणी