– हिमांशू
प्रथा आणि परंपरांवर असलेलं आपलं अतोनात प्रेम कधी उसळी घेईल, सांगता येत नाही. अनेकजण केवळ प्रथा पाळायच्या म्हणून वाट्टेल ते मोल द्यायला तयार असतात. अनेक प्रथांसाठी निसर्गाचं मोल तर आपण दिलंच; परंतु निसर्गपूजा करण्याचीही काही ठिकाणी परंपरा आहे, याकडे मात्र सोयिस्करपणे कानाडोळा केला.
अनेक प्रथा-परंपरा निसर्गाशी, त्याच्या संवर्धनाशी निगडीत आहेत हेही दुर्लक्षित केलं आणि अर्थ न समजून घेता फक्त कर्मकांड करत राहिलो. अर्थात, ही केवळ आपलीच नव्हे तर संपूर्ण जगभरातली समस्या आहे. मध्यंतरी टीव्हीवर कुठल्याशा देशातला एक फेस्टिव्हल पाहायला मिळाला. खडकाळ समुद्रकिनाऱ्यावर सगळेजण जमा होतात.
त्यांच्या हातात गिटार असते. बरीच नाचगाणी होतात आणि जाताना प्रत्येकजण आपली गिटार स्वतःच्या हातानं खडकावर आपटून फोडतो. ही तिकडची “गिटारी अमावस्या’ असावी, असं आम्ही त्यावेळी गमतीनं म्हणालो होतो; पण ऍकॉस्टिक गिटारची किंमत समजल्यावर आपण करुण विनोद केल्याचं लक्षात आलं.
आज अशीच विमनस्क अवस्था पुन्हा एकदा वाट्याला आलीय. घटना आपल्यापासून खूप दूर, डेन्मार्कमध्ये घडलीय; पण तथाकथित प्रथा-परंपरांची चीडच नव्हे तर किळस यावी, इतकी भीषण ही घटना. केवळ रिवाज म्हणून एकाच दिवसात तिथं 1400 डॉल्फिनची हत्या करण्यात आली. अत्यंत बुद्धिमान मानल्या जाणाऱ्या या जलचराचा जीव एवढा स्वस्त कसा झाला?
डेन्मार्कच्या हद्दीत फरो नावाचं बेट आहे. या बेटाची लोकवस्ती सुमारे 50 हजार आहे. ही माणसं सामान्यतः पायलट व्हेलची शिकार करतात. वर्षातून एक दिवस मात्र डॉल्फिनची शिकार करण्याचा “रिवाज’ या बेटावर पाळला जातो. क्रौर्याचं हिणकस दर्शन घडवणारी ही प्रथा 400 वर्षांपासून चालत आलीये असं सांगतात.
स्थानिक लोक या परंपरेला “ग्राइंड ड्रॉप’ असं म्हणतात. डॉल्फिन आणि व्हेल हे दोन्ही मासे संख्येनं मोजकेच आहेत. त्यामुळे या “प्रथे’ला विरोधही आधीपासूनच होतोय. प्राणिप्रेमी, निसर्गप्रेमी, पर्यावरणवादी कार्यकर्ते नेहमीच या प्रथेला विरोध करीत आले आहेत. तरीही दरवर्षी या बेटावर डॉल्फिनची शिकार सुरूच आहे. अर्थात, एवढ्या मोठ्या संख्येनं एकाच दिवसात डॉल्फिन कधीच मारले गेले नव्हते.
कशासाठी असतात प्रथा, परंपरा, रिवाज..? माणुसकीच्या, प्रेमाच्या, जिव्हाळ्याच्या, आनंदाच्या अभिव्यक्तीण्यासाठी की क्रौर्याचं आणि हिडिसपणाचं दर्शन घडवण्यासाठी? आपल्याकडे तर प्रत्येक सणाच्या वेळी सांगितलं जातं, की वाईटावर चांगल्याचा,
असत्यावर सत्याचा आणि अंधकारावर प्रकाशाचा विजय म्हणून आपण सण साजरे करतो. मग काही सणांचं स्वरूप इतकं विकृत का आहे? असले रिवाज धार्मिक भावनांशी संबंधित असले, तरी प्रातिनिधिक, प्रतिकात्मक स्वरूपात ते साजरे करता येणार नाहीत का?
क्रौर्याची परिसीमा दाखवणाऱ्या या “प्रथे’ची जी छायाचित्रं प्रसिद्ध झालीत, ती पाहणं हीसुद्धा एक शिक्षा आहे. चमकदार त्वचा लाभलेल्या या सुंदर जलचराचे शेकडो मृतदेह किनाऱ्यावर पडले आहेत आणि किनाऱ्याजवळचं समुद्राचं पाणी लालेलाल झालेलं आहे.
त्यात उभे राहून काहीजण “शिकार’ शोधत आहेत. हिंस्र, जंगली जनावरांनासुद्धा वश करू इच्छिणारा माणूस हाच सर्वाधिक क्रूर आणि हिंस्र प्राणी आहे, यावर शिक्कामोर्तब करणाऱ्या या अघोरी, बिनडोक “प्रथे’चा जाहीर निषेध!