हाडामांसाचा गोळा जन्माला येतो तेव्हाच बरा असतो. आमच्या डॉक्टरांच्या प्रसुतिगृहात त्यांनी नुकतीच जन्माला आलेली एक मुलगी दाखवली. जेमतेम दहा पंधरा मिनिटं झाली असतील. अशी टक्क उघड्या डोळ्यांनी थेट पाहत होती. नजर स्थिर होती. ते म्हणाले, मॅम, डोळे पाहा. असे पुन्हा पाहायला मिळणार नाहीत. कोरी हार्डडिस्क आहे. त्यांनी वापरलेला हा शब्द, खास त्यांच्या अनुभवाचा, किती यथार्थ आहे हे, आपण जसजशी माणसं अनुभवतो तसतसं पटत जातं.
मूल मोठं होत जातं तसं त्याला हे आवर्जून जाणवून दिलं जातं की तो मोठा होऊन पुरुष होणार आहे आणि तिला मोठी होऊन बाई व्हायचं आहे. “तेच तुझे अंतिम ध्येय आणि साध्य बरं का जन्मलेल्या जीवा? नीट समजून घे. सगळे डूज अँड डोंट्स घोकून पाठ कर. चुकलात की मेलात. थेट कळपाबाहेर हकालपट्टी. इतर शक्यता अस्तित्वातचं नाहीयेत हे पक्कं ध्यानी असू दे.’ मग ते पुरुषमूल आणि बाईमूल आजूबाजूला बघत, शिकत, दबकत, वाढत जातं. किंवा असं म्हणूयात, की ते देहानं वाढतं आणि मन व बुद्धीनं खुरटत जातं. चिनी बाईच्या पावलांसारखं मुलांच्या अकलेला छोट्या मापाचे लाकडी जोडे बसवले जातात. हे माप कुणी तरी आधीच मोठ्या झालेल्या बोन्सायनं ठरवलेलं असतं. त्यात हवं नकोच ठराविक माप बेतलेलं असतं. किती वाढायचं, कोणत्या दिशेनं जायचं, कुठल्या लक्ष्मणरेषेला थटायचं; हे सगळं व्यवस्थित आखून दिलेलं असतं. मुलांनी फक्त त्या चाकोरीवर चालायचं की जन्म सफल झाला. हे जे चिनी लाकडी बूट असतात त्यांना एत्देशीय भाषेत “आदर्श’ म्हणतात. (म्हणणे व असणे यात फरक असतो. जे आदर्श असतात ते या सगळ्यापल्याड खरंच मोठे असतात.) कधी कधी हे बूट फारच मोठ्या व वाढत्या मापाचे असतात. एकूण गोळाबेरीज की मुलांचे पाय यात बसत तरी नाहीत किंवा मावत तरी नाहीत. पण बुटाशिवाय वावरण्याची मुभा नसल्याने गती मंदावतेच.
काही वेळा मात्र काही पुरुष व बाया या तथाकथित आदर्शांच्या उष्ट्रारोहणाचा हट्ट सोडत नाहीत. त्यांना वारंवार पार्श्वभागावर पडायचेच असते. पडू नये म्हणून ते गोंद लावतात. पण तोही सुकतोच. स्त्रियांमध्ये या विशेष प्रवर्गाला “निथळागौरी’ म्हणतात. यातला सिंड्रोम हा आजार फार्रर्रर्रर्र बळावलेला आहे. अलाईस आशा काळे, अलका कुबल सिंड्रोम. म्हणजे या अभिनेत्रींनी पडद्यावर साकारलेल्या साचेबद्ध भूमिका. वैयक्तिक नव्हे.
यातली प्रमुख लक्षणं पुढील प्रमाणे:
1) या भल्या पहाटे उठतात. कोंबड्याच्याही आधी. त्यामुळे कोंबड्याला कॉम्प्लेक्स येऊन तो उठायचेच सोडून देतो. त्यासाठी त्या, म्हणजे रात्री झोपतच नाहीत.
2) त्यांचे दोन दृश्य व सहा अदृश्य असे आठ हात ताबडतोब कामाला लागतात. काम दिसताक्षणीच त्याचा फडशा पाडायला सुरुवात होते.
3) एकाच वेळी त्या वस्त्रप्रावरण अलंकारअंगरागादी जामानिम्यासकट संपूर्ण तय्यार होऊन भांडी, मोरी, घर, अंगण, माणूस सगळं घासून लख्ख करतात.
4) इतरांच्या पापण्या फडफड करण्याआधी समोर पंचरसादी पक्वान्न रांधून सस्मित सेवा देण्यास उभ्या असतात.
5) कुठ्ठे कुठ्ठे म्हणून कमी पडत नाहीत.
6) सगळे जेवल्याशिवाय जेवत नाहीत. उपाशी राहून आजारी व मेली तरी ती बाई पुन्हा उभी राहते.
7) शयनेषु ते ऑफिसेषु या रेंजमधे ऑल राउंडर (देहाने नाही. तो कमनीय वगैरे हे मॅंडेटरी असते) राहून तिला, कित्ती गं तू…! हे तोंडी सर्टिफिकेट मिळते; जे ती कपाळावर गोंदून व गळ्यात असे दोन्ही ठिकाणी मिरवते.
8) यात न बसणारी अर्थात कळपाबाहेर हाकलली जाते. टोच्या मारून तिला विव्हल केली जाते.
.कॉम या पदविका प्रमाणपत्रास आवश्यक पात्रता येण्याचे मार्गदर्शन तिला डोळे उघडल्यापासून दिले जाते. कोरी हार्डडिस्क मळायला लगेच सुरुवात होते. मग या आदर्शमूर्ती डोक्यात जातात. आजार जितका जुना, जितका मुरलेला तितकी केस हाताबाहेर व इतरांच्या डोक्यात जाते. पुरुषांमधेही आदर्श असतात. आजारी पुरुष हा स्त्रीइतकाच तापदायक असतो. उत्तम बाप, भाऊ, नवरा, मुलगा, कर्मचारी, बॉस वगैरे होण्याचे गळफासी बंधन त्यांनाही असतेच. पण मला मेलीला त्यांच्यातली आशा काळे वा अलका कुबल सापडेना. त्यांनीच सांगावं. तितकीच ज्ञानात भर पडेल.
हे आदर्शमार्गी स्त्रीपुरुष कधी त्यांच्या आईसारखे, बाबांसारखे, सर, बाईंसारखे किंवा इतर कुणासारखं तरी व्हायला धडपडतात. हे करण्यात ते दुःखी होतात, घुसमटतात, धापा टाकतात. जगाला ताप आणि स्वतःला झेपेनासे होतात. हास्यास्पद होणं हे कदाचित कमी महत्त्वाचं असतं. स्वतःचे स्वतःला सापडतंच नाहीत, हे दुःख मोठं आहे.
वर्तनाचे कुठलेही टोक, हे टोकदार आणि टोचदार असते हे ध्यानात का घेतले जात नाही, देव जाणे. अति आदर्शवाद कुठल्याही वयाला, भूमिकेला घातक असतो. त्यात जीव जातो तो मुख्यत्वेकरून त्याच व्यक्तीचा. समतोल शोधायला हवा. सुवर्णमध्य गाठायला हवा.
एका जन्माला प्रत्येकी एकच हार्डडिस्क मिळते. त्यात एकदा भरलेली माहिती पुसून नव्यानव्यानं भरता येत नाही. किमानपक्षी समज आल्यावर तरी (ती येईलच याची खात्री नाही, हे दुर्दैव) ज्ञान, अनावश्यक माहिती व कचरा यात निवडपाखड करता यायला हवी. आदर्शाचा आजार जीवघेणा असतो. ज्याला होतो त्याला आपण आजारी आहोत हे समजायला फार वेळ लागतो. पटायला उशीर होऊ नये, इतकीच प्रार्थना.
सुचरिता