– डॉ. मेघश्री दळवी
जेम्स वेब अवकाश दुर्बिणीने आपल्याला खोल अवकाशाची पहिली छायाचित्रं दिली मागच्या वर्षीच्या जुलैमध्ये. त्यात इन्फ्रारेड किरणांनी घेतलेलं करिना नेब्यूलाचं गडद डोंगरदऱ्यांसारखं दिसणारं देखणं छायाचित्र आहे. स्टीव्हन्स क्विंटेट हे पाच आकाशगंगा एकत्र दिसणारं छायाचित्र आहे. मध्यभागी फिकट तारा आणि त्याच्या सर्व बाजूंनी वायू आणि धुळीची वलयं असलेला सदर्न रिंग नेब्यूलाही अशा रूपात पहिल्यांदाच पाहायला मिळाला.
तेव्हापासून गेल्या एका वर्षात या दुर्बिणीने दिलेल्या कित्येक छायाचित्रांनी आपल्या डोळ्यांचं पारणं फिटलं आहे. पिलर्स ऑफ क्रिएशन हे हबल दुर्बिणीने 2014 मध्ये घेतलेलं छायाचित्र दृश्य प्रकाशात घेतलं होतं. आता वेबने इन्फ्रारेड किरणांनी घेतलेलं छायाचित्र अधिक सुस्पष्ट आहे. त्यात आणखी कित्येक तारे नजरेला पडतात. सोबतच्या चित्रात दोन्ही दुर्बिणींची कामगिरी पाहता येईल. डावीकडचं छायाचित्र हबलने घेतलेलं आहे तर उजवीकडेचं वेबने. म्हणूनच जेम्स वेब दुर्बिणीचं एवढं कौतुक. हबल किंवा वेब, अशा अवकाश दुर्बिणींना पृथ्वीच्या वातावरणाचा अडथळा येत नाही. त्यामुळे त्यांनी घेतलेली छायाचित्रं ही पृथ्वीवरच्या दुर्बिणींच्या तुलनेत खूप स्पष्ट येतात.
हबलपेक्षा शंभरपट अधिक अचूक जेम्स वेब दुर्बीण आपल्या माहितीत सतत मोलाची भर घालते आहे. त्यातून विश्वाचा सुरुवातीचा काळ कसा होता, ताऱ्यांची निर्मिती कशी होते आणि कृष्णविवराच्या आत काय असेल, याबाबत अधिक अचूक अंदाज मिळतो आहे. या दुर्बिणीने घेतलेलं गुरू ग्रहाचं छायाचित्र आतापर्यंतचं सर्वात तपशीलवार म्हणता येईल. त्यात गुरूवरील पट्टे, त्याचा अवाढव्य लाल वादळी डोळा (द ग्रेट रेड स्पॉट), इतकंच नाही तर त्याच्या दोन्ही ध्रुवांवरचा तेजस्वी प्रकाश (अरोरा) देखील स्पष्ट दिसतो आहे. नासाच्या ऍस्ट्रोफिजिक्स विभागाचे संचालक मार्क क्लॅम्पिन म्हणतात की, वेबकडून इतकी नवी माहिती मिळते की दर वेळी आमच्या तोंडून आश्चर्याचे उद्गार बाहेर पडतात. मग त्यात नवीन ताऱ्यांचा जन्म असो की सूर्यापेक्षा नव्वद लाख पटींनी जास्त वस्तुमानाचं कृष्णविवर. वेब दुर्बिणीमुळे आम्हाला शेकडो नव्या आकाशगंगांची माहिती मिळाली आहे. तिने गुरू ग्रहाच्या सहा ते बारा पट वस्तुमान असलेल्या बाह्य ग्रहाचं (एक्झोप्लॅनेटचं) छायाचित्र घेतलं आहे. सौरमालेच्या पलीकडील ग्रहाची अशी थेट प्रतिमा आपल्याला पहिल्यांदाच मिळाली आहे.
याच महिन्यात प्रकाशित झालेल्या संशोधनानुसार तीन डार्क तारे वेब दुर्बिणीने दाखवले आहेत. सूर्यासारख्या प्रकाशमान ताऱ्यांच्या मागे मूलद्रव्यांची फ्यूजन प्रक्रिया असते. तर डार्क ताऱ्यांच्या मागे असतं डार्कमॅटर. आजवर डार्कतारे कधी पाहता आले नव्हते, त्यांचे अप्रत्यक्ष पुरावे फक्त मिळत होते. आता ही संकल्पना बहुधा पूर्णपणे मान्य होईल.
अवघ्या एका वर्षात जेम्स वेब दुर्बिणीने आपलं विश्वाचं आकलन इतकं बदलून टाकलं आहे. येत्या काळात तिच्याकडून अशाच नवनवीन महत्त्वाच्या माहितीची अपेक्षा आहे.