डॉ. मेघश्री दळवी
भारताचे गगनयान, मार्स वन सारखे मंगळावर वसाहत उभारण्याचे प्रकल्प, चंद्रावर पुन्हा एकदा मानवाचे पाऊल ठेवण्याची मोहीम, माणसांना अवकाशात पाठवण्याच्या अनेक मोठमोठ्या योजना आकार घेत आहेत. त्याच वेळी दुसरीकडे अवकाशातली अवघड कामे रोबोट्सकडे सोपवण्याच्या दिशेने दुसऱ्या योजना उभ्या राहात आहेत.
आज आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानकावर (इंटरनॅशनल स्पेस स्टेशन) अनेक शास्त्रज्ञ आणि तंत्रज्ञ काम करत असतात. तिथे काम करणे रोमांचक वाटले तरी तितकेच खडतर असते. शून्य गुरुत्वाकर्षणात जास्त काळ घालवला तर शरीरावर परिणाम दिसून येतात. स्पेस स्टेशनबाहेर जाऊन स्पेसवॉक करत दुरुस्ती करणे ही मोठी जोखीम असते. आपण हे करू शकतो हे सिद्ध झाल्यावर पुनःपुन्हा तंत्रज्ञांचा जीव धोक्यात घालणे योग्य होत नाही. रोबोट्स जर हा सगळा भार उचलू शकत असतील, तर उत्तम!
स्पेस स्टेशनवरच्या शास्त्रज्ञांना पृथ्वीवरून नियमितपणे अन्न, पाणी आणि ऑक्सिजनचा पुरवठा करावा लागतो. तिथे जास्तीत जास्त कामे रोबोट्सवर सोपवली, तर या पुरवठ्यावर कमी खर्च करावा लागेल हा देखील एक फायदा होईल.
काही शास्त्रज्ञांना प्रकृतीच्या कारणाने अवकाशात जाणे शक्य होत नाही, त्यांचे प्रयोग रोबोट्स तिथे जाऊन करू शकतील. अवकाश तंत्रज्ञान आणि अवकाशात सजीवांवर कोणते परिणाम होतात या प्रकारचे अनेक शास्त्रीय प्रयोग स्पेस स्टेशनवर सुरू असतात. त्यात सर्व वेळी शास्त्रज्ञ उपस्थित असण्याची गरज नसते. बरेच प्रयोग हे दीर्घकाळ निरीक्षण करण्याचे असतात आणि रोबोट्स हे काम अगदी सहजरीत्या करू शकतात. इतकेच काय तर नोंदी घेऊन त्यांचे प्राथमिक विश्लेषण करून निष्कर्ष काढण्याचे प्रशिक्षण रोबोट्सना देता येते. या प्राथमिक निष्कर्षांवरून प्रयोगात काही बदल करायचे असतील किंवा अधिक निरीक्षणे घ्यायची असतील, तर पृथ्वीवरून शास्त्रज्ञ तसे आदेश रोबोट्सना देऊ शकतात. इथे मदतनीस म्हणून रोबोट्स अगदी उत्तम कामगिरी पार पाडू शकतात.
याचसाठी आता टेलिप्रेझेन्स रोबोट्स वापरण्याची कल्पना पुढे येत आहे. टेलिप्रेझेन्स म्हणजे दुरून उपस्थित राहणे. हे नाव मोठे वाटले, तरी त्यामागचे तंत्र अगदी सोपे आहे. हे रोबोट्स आपल्या हालचालींची जशीच्या तशी नक्कल करू शकतात. त्यामुळे आपण जणू त्या दूरच्या जागी हजर असल्याचा अनुभव देऊ शकतो. आपण जसे पायाचा वापर करून फिरू, तसा हा टेलिप्रेझेन्स रोबोट खाली लावलेल्या मोटरचा वापर करून फिरू शकतो आणि आपण दुरून त्याच्या हालचालीचे नियंत्रण करू शकतो. असे रोबोट कारखान्यांमध्ये देखरेख करण्यासाठी, ऑफिसमध्ये रिमोट मीटिंगसाठी किंवा वैद्यकीय सेवा दुरून पुरवण्यासाठी वापरले जातात.
हीच कल्पना वापरून जिटाय या जपानी कंपनीने खास स्पेस स्टेशनमध्ये वापरण्यासाठी हे टेलिप्रेझेन्स रोबोट्स तयार केले आहेत. जपानच्या एरोस्पेस एजन्सीकडून या रोबोट्सची चाचणी सुरू आहे. इथल्या नियंत्रण व्यवस्थेत तंत्रज्ञ ज्या ज्या हालचाली करतील, त्या त्या हालचाली हे टेलिप्रेझेन्स रोबोट्स स्पेस स्टेशनमध्ये करतील आणि पटापट कामाचा फडशा पाडतील. मग अवकाशवीरांना लहानसहान कामांसाठी अवकाशात जाण्याची गरज राहणार नाही!