मेघश्री दळवी
रोबॉट्स हा शब्द जगापुढे आला तो कॅरेल कापेक या चेक नाटककाराकडून. रोझम्स युनिवर्सल रोबॉट्स हे त्याचं नाटक 25 जानेवारी 1921 रोजी रंगमंचावर आलं आणि जगाच्या शब्दसंपत्तीत एक मोठी भर पडली. नाटकाचा विषय त्याकाळी खूप महत्त्वाचा होता.
यांत्रिकीकरण सुरू झालं होतं, आणि आपल्या कौशल्याचं पुढे काय असा विचार सर्वसामान्य कामगारांच्या डोक्यात येत होता. उलट या नाटकात रोबॉट्स माणसाचे गुलाम म्हणून राहत आहेत, आणि शेवटी ते बंड करून उठतात अशी रचना आहे. त्यावेळी मांडलेली रोबॉट्सची संकल्पना पुढील शंभर वर्षांमध्ये वेळोवेळी बदलली.
हुबेहूब माणसासारख्या दिसणाऱ्या यंत्रमानवाची कल्पना हळूहळू मागे पडली. त्याजागी फक्त एक यांत्रिक हात किंवा चाकांवरून पुढे जाणारं दंडगोलाकृती यंत्र असं गरजेनुसार लागेल ते रूप रोबॉट्सनी धारण केलं. बुद्धिमान रोबॉट्सची कल्पना मोहक वाटली तरी रोबॉटच्या बऱ्याच कामांमध्ये थोडीशी बुद्धिमत्ता पुरे होते, हे उत्पादकांच्या लक्षात आलं.
रोबॉट्स वाटेल तसा गोंधळ घालत आहेत इथपासून रोबॉट्स अत्यंत सक्षम पोलीस म्हणून वावरत आहेत, असे ब्लॉकबस्टर चित्रपट आले. आयझॅक असीमोव्हच्या काही विज्ञानकथांमधून दिसणारे रोबॉट्स विचारपूर्वक नियम पाळणारे होते तर काही कथांमधल्या रोबॉट्सना माणूस व्हायचं होतं.
आज चित्र काय आहे? कारखान्यांमधून दिसणारे औद्योगिक रोबॉट्स हे यंत्रांसारखे दिसतात. तर माणसांच्या संपर्कात येणारे मदतनीस रोबॉट्स जास्तीत जास्त मानवरूपी दिसावेत असा प्रयत्न असतो. ह्यूमनॉइड अशी संज्ञा असलेल्या या रोबॉट्सना आपण स्वीकारलं आहे. काही बॅंकांमध्ये ते स्वागतिक म्हणून उत्तम प्रकारे काम पार पाडतात.
तर काही रेस्टॉरंट्समध्ये रोबॉट्स वेटर नावीन्य म्हणून वापरलेले दिसतात. त्यांना लागेल तेवढीच बुद्धिमत्ता दिलेली असली तरी संशोधनाच्या पातळीवर रोबॉट्सना भावना प्रदान करण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत. बॉस्टन डायनॅमिक्स कंपनीचे रोबॉट्स नृत्य आणि जिमनस्टिक्स करण्याइतके लवचिक आहेत. त्यांचा उपयोग शहरी भागात आणि खडकाळ प्रदेशातही होताना दिसतो. अग्निशमनात रोबॉट्सची मदत होते आहे. तशीच ती अवकाश संशोधनात, युद्धक्षेत्रात, आणि आपत्ती व्यवस्थापनात होत आहे.
वैद्यकशास्त्र आणि आरोग्यसेवा या क्षेत्रात आज रोबॉट्सचा वापर प्रचंड वाढलेला आहे. तिथे ते शस्त्रक्रियेमध्ये अचूक काम न थकता करून दाखवतात. रुग्णालयातले विविध भाग निर्जंतुक करून देतात. औषध किंवा अन्न प्रत्येक खोलीत वेळेवर पोचवण्यासाठी धावपळ करतात. रूग्णांच्या देखभालीत सामील होतात. कधी कधी रुग्णांचं मनोरंजनदेखील करतात. कोविड-19 च्या महासाथीत रोबॉट्सचा हा उपयोग प्रकर्षाने जाणवला.
पुढच्या शंभर वर्षांत घरोघरी रोबॉट्स दिसतील. कष्टाची आणि कंटाळवाणी कामं रोबॉट्सवर सोपवून आपण आपली प्रतिभा इतर गोष्टींमध्ये वापरत असू. मदतनीस, सहकारी, मित्र म्हणून रोबॉट्सना आपल्या आयुष्यात महत्त्वाचं स्थान असेल. आणि बहुधा आपल्या कथा-कविता आणि नाटक-चित्रपटांमध्येही त्यांना ठळक भूमिका दिलेल्या असतील!