-डॉ. मेघश्री दळवी
डॉक्टरांकडे गेले की पहिली तपासणी होते स्टेथोस्कोपने. छातीचे ठोके ऐकण्यासाठी म्हणून तयार झालेले हे साधे सोपे वैद्यकीय उपकरण. धमन्यांमधील रक्तप्रवाहाचा आवाज किंवा आंतड्यांमधील हालचाल समजून घेण्यासाठीही स्टेथोस्कोपचा उपयोग होतो. फ्रान्समध्ये दोनशे वर्षांपूर्वी जन्माला आलेले हे उपकरण आजही तसेच त्याच प्रकारे वापरले जाते. मात्र आजच्या स्मार्ट साधनांच्या जमान्यात स्टेथोस्कोपही हळूहळू स्मार्ट व्हायला लागला आहे.
आयआयटी मुंबईच्या 3 विद्यार्थ्यांनी त्याला एक वेगळे रूप देण्याचा प्रयत्न केला आहे. ग्रामीण भागात छोटी आरोग्य केंद्रं असतात. तिथे प्रशिक्षित वैद्यकीय कर्मचारी रुग्णांची प्राथमिक तपासणी करून लहानमोठ्या आजारांवर उपचार करतात आणि मग गरज पडल्यास त्यांना पुढील तपासणीसाठी पाठवतात. या प्राथमिक तपासणीत स्टेथोस्कोपने हृदयाचे ठोके योग्य आहेत की नाही याची खातरजमा केली जाते. मात्र काही वेळा आजूबाजूचा आवाज जास्त असेल तर स्टेथोस्कोपमधून ऐकू येणाऱ्या आवाजावरून खात्रीचे निदान करता येत नाही.
तेव्हा या कर्मचाऱ्यांना नेमकी चिकित्सा करण्यासाठी तज्ज्ञ डॉक्टरांची गरज भासते. अशा परिस्थितीत वापरण्यासाठी या विद्यार्थ्यांनी स्टेथोस्कोपला जोडता येईल असे एक छोटे साधन तयार केले आहे. या साधनामध्ये ठोक्यांचा आवाज ध्वनिवर्धित (ऍम्प्लिफाय) करून त्यातला गोंगाट दूर (फिल्टर) करून तो रेकॉर्ड करण्याची सोय केलेली आहे. हे रेकॉर्ड केलेले स्पष्ट ठोके मोबाइलमधून हृदयविकार तज्ज्ञ किंवा फुफ्फुसविकार तज्ज्ञांकडे पाठवून त्यांचा सल्ला घेता येईल. या स्मार्ट कल्पनेने कितीतरी जणांना योग्य निदान मिळू शकेल!
अमेरिकेतील जॉन्स हॉपकिन्स विद्यापीठात स्टेथोस्कोपला आणखी स्मार्ट बनवण्याचे प्रयोग सुरू आहेत. कोणत्याही डॉक्टर किंवा परिचरिकांकडे हे उपकरण नेहमीच असते. त्याला तंत्रज्ञानाची जोड दिली तर कितीतरी रोगांचे योग्य वेळी निदान होऊ शकते. विशेषत: न्यूमोनियाचे निदान पहिल्या तपासणीत झाले तर लगेच पुढचे उपचार सुरू करता येतात. याच दृष्टीने इथल्या संशोधकांनी स्टेथोस्कोपमध्येच फुफ्फुसातले आवाज ध्वनिवर्धित आणि फिल्टर करता येतील अशी सोय केली आहे. त्याही पुढे जाऊन या इलेक्ट्रॉनिक स्टेथोस्कोपमधून मिळालेल्या सुस्पष्ट आवाजांचा अर्थ लावण्यासाठी त्यांनी एआय म्हणजेच आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सची मदत घेतली आहे. ही खास एआय प्रणाली त्या आवाजांचे विश्लेषण करते आणि न्यूमोनिया आहे की नाही याची खात्री करून घेते.
जॉन्स हॉपकिन्समधल्या संशोधकांच्या मते, माणसाची बुद्धिमत्ता आणि संवेदना इतकी प्रखर असते की कितीही कोलाहल असला तरी एखादा तज्ज्ञ डॉक्टर छातीच्या ठोक्यांवरून अचूक निदान करू शकतो. तितकीच क्षमता यंत्रांना द्यायची तर मात्र किती साधनसामग्री लागते! तरीही आमच्या या प्रयोगामध्ये हेतू आहे, की जवळ तज्ज्ञ डॉक्टर उपलब्ध नसतील तर तंत्रज्ञानाची मदत घ्यावी. त्यामुळे खेडोपाडी किंवा दुर्गम भागात आणि तातडीच्या वेळी शहरातदेखील रुग्णाला योग्य वैद्यकीय निदान आणि त्यानुसार सुसंगत उपचार मिळू शकतील. या स्मार्ट स्टेथोस्कोपच्या चाचण्या आफ्रिकेत चालल्या आहेत. जोडीने त्याची किंमत खाली आणण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत. लवकरच असे स्मार्ट स्टेथोस्कोप जगभरात वापरले जातील अशी आशा करूया.